Arteterapia – co to?

Witaj w świecie sztuki terapii

W tym wpisie przedstawię podstawowe informacje potrzebne do tego, żeby zacząć swoją przygodę w świecie terapii przez sztukę.  Przyjrzymy się bliżej arteterapii, zrozumiemy jej istotę oraz odkryjemy, jakie korzyści może przynieść. Arteterapia łączy w sobie dwie potężne dziedziny: terapię i sztukę. Zanim jednak zagłębimy się w szczegóły arteterapii, warto zdefiniować oba te pojęcia.

Czym jest terapia i sztuka?

Wpierw wyjaśnimy podstawowe terminy:
Terapia to proces, w którym profesjonalny terapeuta pomaga klientowi w przezwyciężaniu trudności emocjonalnych, psychicznych lub fizycznych. Może przybierać różne formy, w zależności od potrzeb klienta oraz rodzaju problemu, z którym się boryka.

Z kolei sztuka to wyraz osobistych uczuć, myśli i doświadczeń poprzez różnorodne medium, takie jak malarstwo, rzeźba, muzyka czy taniec. Sztuka ma nie tylko wymiar estetyczny, ale również terapeutyczny, potrafiąc dotrzeć do najgłębszych zakamarków naszej psychiki.

Czym jest arteterapia?

Arteterapia to forma terapii, która wykorzystuje proces twórczy w sztuce do pomocy klientom w wyrażaniu siebie i przepracowywaniu trudnych emocji oraz doświadczeń. Autorka podręcznika do arteterapii  Cathy A. Malchiodi stwierdza, że: „Arteterapia opiera się na przekonaniu, że proces twórczy ułatwia wyzdrowienie, umożliwiając komunikowanie myśli i uczuć w sposób niewerbalny”. Kluczowym elementem jest tutaj sam akt twórczy, a nie finalne dzieło sztuki.

Istnieje wiele rodzajów arteterapii, w tym plastykoterapia, muzykoterapia, biblioterapia, drama, wykorzystywane są też takie dziedziny sztuki jak taniec czy teatr. Można też łączyć te dziedziny ze sobą w zależności od potrzeb klienta, czy warsztatu arteterapeuty. Także sam proces arteterapeutyczny może być aktywny lub receptywny. Na przykład klient może grać na instrumencie, rysować albo słuchać muzyki, czy oglądać dzieła sztuki.

Warto w tym miejscu podkreślić, że arteterapia ma miejsce tylko wtedy kiedy jest to celowe, założone wcześniej oddziaływanie terapeutyczne najlepiej przy aktywnej lub towarzyszącej obecności arteterapeuty. Oznacza to,  że puszczenie sobie piosenki nie jest arteterapią, pomimo faktu, że może oddziaływać na poprawę nastroju.

Arteterapia może być prowadzona w formie grupowej, jak i indywidualnej. Podobnie jak psychoterapia. Moje doświadczenia pokazują, że obie formy mają swoje zalety. Oczywiście bardziej efektywna i intensywna jest forma indywidualna. Jednak trudno jest w naszym systemie wsparcia wprowadzić taki rodzaj terapii ze względu na sposób działania placówek zatrudniających arteterapeutów, gdzie jest tendencja do pracy z grupą. Miałem to szczęście, że mogłem przez wiele lat prowadzić obie formy arteterapii w ośrodku dziennym i sprawdzić w praktyce, jakie dają efekty.

Terapia zajęciowa to nie arteterapia

Należy też odróżnić „terapię zajęciową” od „arteterapii”. Terapia zajęciowa skupia się bardziej na manualnym tworzeniu konkretnych dzieł, czy wyrobów artystycznych lub dekoracyjnych. Natomiast arteterapia sięga głębiej,  zanurzając się zarówno w dzieło, jak i proces twórczy. Jak podkreśla Bartosz Łoza:  „Arteterapia nie jest prostym zbiorem technik artystycznych, które stosowane są w jednostkach ochrony zdrowia, by „cieszyć i bawić” uczestników. Oddziaływania arteterapeutyczne uruchamiają czynniki leczące niespecyficzne i specyficzne, te zaś mogą mieć charakter zbliżony albo do psychoterapii, albo do oddziaływań artystycznych, a ponadto arteterapia uruchamia własne, specyficzne czynniki leczące”.

Korzyści z arteterapii

Arteterapia może przynieść szereg korzyści, zarówno emocjonalnych, jak i fizycznych. Pomaga w radzeniu sobie z lękiem, depresją, stresem oraz traumą. Poprzez wyrażanie się poprzez sztukę, klient może lepiej zrozumieć i zaakceptować swoje emocje oraz doświadczenia, wspierać rozwój osobisty oraz umiejętności komunikacyjne. Dodatkowo jak zauważa Grażyna Borowik ze Stowarzyszenia Psychiatria i Sztuka: „Proces arteterapeutyczny łagodzi bądź leczy zaburzenia psychiczne, emocjonalne czy zachowania patologiczne”.

Przez trzynaście lat pracowałem z osobami z zaburzeniami psychicznymi prowadząc terapię przez sztukę. Obserwowałem jak arteterapia wpływa na stan zdrowia osób cierpiących, samotnych, straumatyzowanych, pominiętych społecznie, mających problemy wyrażaniem emocji i myśli. Pozytywne zmiany, jakie przynosiła ta forma terapii, jeszcze bardziej utwierdziły mnie w przekonaniu o jej skuteczności.

Rola aktu twórczego

Należy podkreślić, że w arteterapii istotną rolę odgrywa sam akt twórczy, a nie ostateczne dzieło sztuki. Proces twórczy staje się środkiem wyrazu i samorealizacji, pozwalając klientowi na głębsze zanurzenie się w siebie oraz swoje emocje. Ważny jest fakt, że nie trzeba mieć zdolności artystycznych, żeby korzystać z terapii przez sztukę. Jak podkreśla Malchiodi: „W arteterapii dominuje pogląd, że wszyscy ludzie są zdolni do ekspresji twórczej, przy czym efekt nie jest tak istotny, jak związany z nim proces terapeutyczny. Terapeuta nie skupia się więc na artystycznym aspekcie twórczości pacjenta, tylko na jego potrzebie wyrażania myśli i uczuć”. W arteterapii nie ma też ograniczeń wiekowych. „Pomaga ludziom w każdym wieku nadać sens przytłaczającym emocjom oraz urazom, uwolnić je, zrozumieć i doznać ulgi, rozwiązać konflikty i problemy, wzbogacić życie codzienne oraz osiągnąć dobre samopoczucie”.

Rola arteterapeuty

Arteterapeuta podobnie jak psychoterapeuta nie daje gotowych rozwiązań, nie  zmusza, nie naciska, nie ocenia i co najważniejsze nie interpretuje – ani dzieła, ani aktu twórczego. Jego zadaniem jest towarzyszyć, być obecnym, autentycznym i uważnym. Bardziej współodczuwać proces twórczy klienta niż go analizować. Pięknie ujął role arteteraputy Wiesław Karolak: „Arteterapeuta powinien zatem widzieć siebie w trzech rolach: jako kreatora  procesu terapeutycznego, inspiratora i badacza terapeutycznego pulsu swojego klienta”.

Kwalifikacje arteterapeuty

W Polsce zawód arteterapeuty dopiero raczkuje. Jednak warto podkreślić, że podobnie jak inne rodzaje terapeutycznej pomocy wymaga wysokiej świadomości, kompetencji i specjalnego przygotowania mając na uwadze całą odpowiedzialność, jaką niesie ze sobą praca z drugim człowiekiem. Biorąc pod uwagę moje zawodowe refleksje uważam, że arteterapeuta powinien mieć w sobie nie tyle wiedzę, talent, czy doświadczenie ile autentyczność w relacjach i szczerą chęć niesienia pomocy drugiemu człowiekowi. Powinien być obecny „tu i teraz” na tyle ile jest w stanie i w zgodzie z samym sobą. Arteterapeuta może być świetnym artystą, ale nie musi. Może być świetnym psychologiem czy pedagogiem, ale nie musi. Musi za to doskonale rozumieć, że arteterapia to głębokie spotkanie człowieka z człowiekiem, w którym przemawiają nie tylko słowa i emocje, ale też sztuka.

Wiesław Karolak, prezentując możliwości artetrapii indywidualnej, opisał przykładowe kwalifikacje takiego terapeuty, które mogą służyć jako pewna wskazówka:

„Od prowadzącego oczekiwać należy dostosowania środków, metod i form pracy do wieku i możliwości tak intelektualnych, jak i fizycznych uczestnika. Aby tak realizować działania arteterapeutyczne, prowadzący powinien posiadać wiedzę i umiejętności do tego niezbędne. A więc prowadzący, co najważniejsze, powinien posiadać przygotowanie pedagogiczne. Powinien posiadać podstawową wiedzę z obszaru twórczego rozwiązywania problemów. Dobrze, aby posiadał podstawową wiedzę z obszaru sztuki i choćby minimalne zdolności artystyczne (plastyka, muzyka lub inne). Dobrze, aby miał choćby minimalną wiedzę psychologiczną, a do tego rozumiał problemy psychiatrii. Powinien być kreatywny”.

Karolak W. „Arteterapie indywidualne – Autoarteterapie – Naturoterapie” w Łoza B. i Chmielnicka-Plaskota A. (red.), Arteterapia indywidualna, Warszawa, Difin SA, 2020, s. 26

Porównanie z psychoterapią

Często spotykam się z nieporozumieniami dotyczącymi tego, czym różni się arteterapia od  psychoterapii. Podobieństwa między nimi są widoczne zwłaszcza w ich celach i metodach. Obydwie formy terapii dążą do poprawy samopoczucia psychicznego klienta oraz umożliwienia mu lepszego zrozumienia siebie i swoich relacji z otoczeniem. Poniżej przeanalizujmy je bardziej szczegółowo:

Cel terapii

Psychoterapia: Głównym celem psychoterapii jest zrozumienie i przepracowanie problemów emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych pacjenta, aby poprawić jego funkcjonowanie psychiczne i emocjonalne.

Arteterapia: Arteterapia również dąży do poprawy funkcjonowania psychicznego i emocjonalnego, ale wykorzystuje proces twórczy jako główny środek terapeutyczny.

Metody interwencji

Psychoterapia: Psychoterapeuci często korzystają z technik rozmowy, analizy, zadań domowych i różnych podejść terapeutycznych, takich jak terapia poznawczo-behawioralna, psychodynamiczna, czy humanistyczna.

Arteterapia: W arteterapii głównym narzędziem jest proces twórczy, który może obejmować malowanie, rzeźbienie, taniec, muzykę i inne formy sztuki. Terapeuci często skupiają się na działaniu, a nie na rozmowie, aby pomóc pacjentom wyrazić i zrozumieć swoje uczucia i doświadczenia.

Rola terapeuty

Psychoterapia: Terapeuci psychoterapeutyczni zazwyczaj pełnią funkcję neutralnego obserwatora, który wspiera pacjenta w procesie samopoznania i zmiany.

Arteterapia: W arteterapii terapeuci często angażują się w proces twórczy razem z pacjentem, tworząc bezpieczne środowisko do eksploracji i wyrażania emocji.

Ekspresja i eksploracja

Psychoterapia: Psychoterapia często skupia się na werbalnej ekspresji i analizie myśli, uczuć i doświadczeń pacjenta.

Arteterapia: Arteterapia umożliwia pacjentom wyrażanie się za pomocą sztuki, co może być szczególnie skuteczne dla osób, które mają trudności z wyrażeniem się słownie lub które preferują ekspresję niewerbalną.

Integracja ciała i umysłu

Psychoterapia: W psychoterapii często skupia się na pracy z umysłem i emocjami, chociaż może również uwzględniać aspekty cielesne poprzez techniki relaksacyjne, szukanie sygnałów z ciała czy mindfulness.

Arteterapia: Arteterapia integruje pracę umysłu, emocji i ciała poprzez angażowanie wszystkich zmysłów i zachęcanie do ekspresji poprzez ruch i działanie.

Wnioski: Zarówno psychoterapia, jak i arteterapia mają wspólny cel poprawy zdrowia psychicznego i emocjonalnego, ale różnią się metodami interwencji i sposobami pracy. Wybór między nimi zależy od preferencji pacjenta, rodzaju problemu oraz indywidualnych potrzeb terapeutycznych.

Arteterapia – czy już wiem co to?

Arteterapia stanowi fascynującą gałąź terapii, która wykorzystuje proces twórczy w celu poprawy zdrowia psychicznego i emocjonalnego. Jej korzyści oraz rola w terapeutycznym działaniu są niezwykle istotne, wpływając pozytywnie na życie wielu osób. Sprawdza się zarówno jako forma indywidualna jak i grupowa. To świetny sposób na lepsze poznanie siebie, zmianę wewnętrzną czy po prostu sięgnięcie po pomoc w trudnym momencie życia.

Jeżeli chcesz się dowiedzieć więcej, to zapraszam do zapoznania się z innymi wpisami o arteterapii:

TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ – DWIE DROGI

MOJA MUZYKOTERAPIA – SŁUCHANIE I GRANIE MUZYKI

Możesz też zapytać mnie osobiście w sekcji KONTAKT. Zachęcam też do zostawienia komentarza pod spodem wpisu.

Do następnego spotkania.

• Łoza B. i Chmielnicka-Plaskota A. (red.), Arteterapia indywidualna, Warszawa, Difin SA, 2020
• Malchiodi C.A. (red.), Arteterapia. Podręcznik, Gdańsk, Harmonia Universalis, 2012